जिजाऊंचे दर्शन घेऊन खासे राजे गड उतरून वाडीत पावथ्याशी आले शंभूराजांना सामोरे जावला. खरे म्हटले तर आपल्या काळजाचा 'सोनतुकडा' पुढच्या हातांनी पावता घ्यायला! बरोबर मोरोपंत, आण्णाजी, प्रतापराव, आनंदराव, केशवपंडित, कृष्णाजी, सैस, गोमाजीबाबा अशी निवडीची मंडळी होती. संभाजीराजांचा राजसाज घेतलेले तबकधारी होते. गड चढून आण्यासाठी सिद्ध राखलेली सोनेरी वाघमुखी दांड्याची तांबडया सखलादी अस्तराची पालखी ठाण झाली होती.
दूरवर काशीपंत आणि लक्ष्मीबाई यांच्या मधून येणाऱ्या संभाजीराजांना प्रथम राजगडाच्या संजीवनी माचीवरचा भगवा ठपका दिसला. त्याला छातीशी हात नेत त्यांनी मान दिला. राजगडाच्या दर्शनाबरोबर, ओढा कातरून जाणाऱ्या घोड्याच्या टापांबरोबर पाण्याच्या सफेद-साफ धारा उसळतात तसे त्यांचे सारे दवले विचार उसळले! आठवणी, चेहेरे, ठिकाणे यांचा मनात कालकल्लोळ माजून उठला.
" आम्ही फर्मान घेऊन परतलो तेव्हा महाराजसाहेब माचीवर आले नव्हते - आजही आले नसले तर!" बटुवेशातील शंभूराजे चालत होते. पायीच्या खडावा खटखटत होत्या. काळीज धडधडत होते. क्षण-क्षण असह्य झाला होता..
समुद्राच्या पाण्यावर उगवता सूर्य दिसतो तसे संभाजीराजांना भोवतीच्या कुरणात मंपलेल्या पायवाटेच्या टोकाला कसलीतरी झगमग दिसली. क्षणभर चालते शंभूराजे गपकन थांबले. किलकिले डोळे जोडून त्यांनी झगमगीचा अंदाज घेतला. नकळतच त्यांचा हात केसोपंतांच्या हातून सोडवला गेला. दूरवर राजांच्या टोपाची सोनजराबवूची उन्हाने नुसती झगमग तळपत होती ! तिच्या दर्शनाबरोबर शंभूराजांच्या डोळ्यांत लाख लाख सूर्य काजवे होऊन उतरले! पोळ्यात दडून बसलेल्या मधमाश्यांची झुंड उसळावी तशी उरात रक्तलाटांची सळसळ उठली.
साथीच्या लक्ष्मीबाई काशीपंतांना गोंधळून टाकीत संभाजीराजांनी हात उभवते करून सादवले - “महाराजसाऽ हेब!" आणि ओठातून निसटलेले शब्द आपल्या अगोदर दौडताहेत हे कळून येताच ते तडक धावत सुटले. पायीच्या लटकत्या खडावा दूर उडाल्या! पावसाच्या भरमार सरींनी झोडपट्टी केलेले शिंगरू पागा समोर दिसताच शेपटी उभवून दौडत सुटावे तसे शंभूराजे धावू लागले! शक्य झाले असते तर वरच्या मावळी आभाळानेच ते 'भोसलाई राजफूल' आपल्या निळ्या हातांच्या मिठीत घेतले असते ! त्याचा मनकल्लोळ शांत करण्यासाठी !
भोवतीच्या कुरणाला फुला एक सोनअंकुर दुरून झेपावत सरासर पुढे येताना राजांना दिसला. शिवगंध आक्रशीत त्यांनी डोळे लहाने केले.
"शंभूबाऽळ!- दौडताहेत पडले तर ?" आठी हातांनी कुणीतरी पुढे लोटावे - तसे राजे पुढे झेपावले. राजे तरातर सामोरे का चालताहेत हे भवतीच्यांना चटक्याने कळलेच नाही. आणि कळले तेव्हा सारेच राजांचे पावठसे वेचीत मागून पुढे ओढले गेले ! घामाने अभिषेकलेल्या, लालवती मुद्रेने शंभूराजे हात उभवून धावते येत होते.
खांद्यावरून घसरू ओघळू बघणारी झोळी मध्येच ते सावरीत होते. शक्य असते तर त्यांनी ती झोळी फेकून दिली असती ! झोळी सावरणारे धावते शंभूराजे बघताना राजे गलबलून उठले.
गडाच्या तटबंदीला भन्नाट, मावळी रानवारा संपकाऱ्याने येऊन भिडावा तसे, डोंगरमाथ्यावरून उड्या टाकीत आलेला खळाळ ओढा, नजर न ठरणाऱ्या फेसाळ नदीला भिडावा तसे, शिवगंधाच्या दोनदळी पावनपट्ट्याला भवानीचा दुबोटी, उसळ्या भंडारा भिडावा तसे तस्सेच संभाजीराजे पायझेपांनी येऊन राजांना भिडले. श्वासाला दूर फेकलेला नि:श्वास भिडला. तलवारील शिकल मिळाली. राजसंन्याशाला बटुसंन्यासी मिळाला! दूरदृष्टीच्या जाणत्या थोरपगाला शहाणे, सोशिक धाकुटपण मिळाले! आबासाहेबांना बाळराजे मिळाले!
राजांच्या कमरेला शंभूराजांची घट्ट हातमिठी पडली. आपले राजांच्या जाम्यात झाकले गेलेले तोंड ते डावे-उजवे घुसळून टाकीत होते. त्यामुळे कपाळीचा गंधटिळा विस्कटला जात होता राजांच्या टोपाची मोतीलग हिंदोळत होती. - " मऽ हा S-" शंभूराजे बोलू बघत होते पण शब्दांच्याच दाटल्या घशात भाव - घुसमटून पुटमळू लागले.
राजांचे सडक हाततळवे शंभूराजांच्या पाठीवरून फिरू लागले. मायेने ? अभिमानाने ? धन्यतेने ? कसे ! कसे ते त्या हातांना आणि त्या पाठीलाच ठाऊक !
त्या फिरत्या हातांनी शंभूराजांचा उतू घातलेला ऊर निवांत केला.
मान उठवून त्यांनी भरल्या डोळ्यांनी राजांच्याकडे पाहिले. ती तीच उभट मुद्रा पिंडीसारखी. आठवणीसरशी संभाजीराजे राजांपासून मागे हटले. गुडघे टेकून त्यांनी राजांच्या पायांवर कपाळ टेकविले ! उठून खांद्यांची झोळी पोटाकडे पुढे घेतली. तिच्यात हात घालून, राजांनी उत्तरी निरोप घेताना दिलेली सोनपिंडी बाहेर काढली ! पिंडी उन्हात झमकन सळसळली.
एक निसटती नजर राजांना देऊन हातची सोनपिंडी राजांच्या ओंजळीत ठेवीत ते अदबीने एवढेच म्हणाले, "आम्ही आम्ही कमी बोललो!' - उन्हात झळकल्या ओंजळीतील पिंडीकडे बघताना राजांना वाटले- "यांनी यांना अधिक बोलले पाहिजे !!"
राजांना प्रयागला त्रिवेणी संगमाच्या घाटपायऱ्यावर भेटलेला तो पारधी आठवला!
" हर काममें यश देनेवाले गरुडके पाँख! समाधानाचा नि:श्वास राजांच्या " नाकपाळ्यांतून निसटला.
रायवळी आंब्यांच्या पानडेऱ्यात, भातगोटे खाऊन तृप्तावला कवडा भरल्या गांजान घुमकी भरीतच होता- " कुटु कुटु कुटु कुटु ! " पण राजांना आता ती घुमकी ऐकूच येत नव्हती !!
संभाजीराजांनी बटुवेश उतरून राजवेश अंगी धारण केला. भोयांनी 'जय भवानी' गर्जत खांदे दिलेली पालखी राजगड चढू लागली. तिच्यात राजे आणि संभाजीराजे बसले होते. पालखीमागून मोरोपंत आपले मेहुणे कृष्णाजी, काशीपंत यांच्यासह गड चढू लागले. लक्ष्मीबाई मेण्यात बसल्या.
पाली दरवाजा येताच गडनीबत कधी नव्हे ती चढीच्या तारेने घुमून उठली. तिची दुडदूड ऐकून गडावरच्या बंदुका, उखळी, तोफांनी आपले 'धडाडधुम्म ' कंठ फोडले. बारांची दणकी धडधड गुंजणमावळ खोऱ्यात घुमू लागली.
संजीवनी माचीवर पालखी ठाण झाली. राजे, शंभूराजे पायउतार झाले. एकचालीने चालू लागले. मागून भरल्या मनांची इमानी मंडळी चालली. माचीची माणसे झुंडीने पुढे येत 'पायदर्शन' घेऊ लागली.
बालेकिल्ल्यावर बाहेर निघणारे भुयार आले! धारकन्यांनी धोंड हटविली. राजे-संभाजीराजे भुयारात उतरले. टॅभ्याचा धूसरमंद प्रकाश पायऱ्यावर उतरला होता. चालता चालताच दोघेही एका पायरीवर थांबले. एकमेकांना नजर भिडविताना ते शांत होते. भोसल्यांना भुयारीचे भय कधीच नसते!! वाटेवरच्या किंवा जीवनाच्या वाटेवरच्या ! कारण त्यांच्या भाळी भवानीचा भंडारा भरलेला असतो.
बालेकिल्ला आला. सदरचौकाच्या उंबरठ्यापर्यंत स्वान्या आल्या. कुणालाच कल्पना नसताना आतून गोंदल्या हातात काळे कोंबडे घट्ट धरलेली धाराऊ एकाएकी पुढे आली! शंभूराजांना बघताच तिचा कुणबी प्रेमा उमळून आला. बोल निसटले, "आरं, माज्या ल्येकरा ! कुटं हुतास ? कुटं रं हुतास यदोळ ?" हातचे कोंबडे तिने शंभूराजांची डावी बगल धरून सरासर तीन वेळा उतरले. भेदरले कोंबडे कसेतरीच केकाटले. धाराऊने ते फडफडत्या पंखांनिशी दूर फेकून दिले.
"आऊ ऽ!” संभाजीराजांनी सर्वांसमक्ष तिच्या कुणबी पायांवर आपले राजकपाळ " टेकले. पदराच्या ओच्यात नारळ घ्यावा तसे धाराऊने वाकून त्यांना पोटाशी घट्ट बिलगते घेतले. कधीतरी फार पूर्वी सईबाईसाहेबांना सांगावासा वाटलेला विचार धाराऊचे भाबडे मन पुन्हा एकवार गोंदून गेला " राजाच्या या ल्येकराला कुन्या पाप्याच्या बदनजरंची - मुंगी कंदी वी डसू ने ! " धाराऊच्या डोळ्यांच्या मावळघागरी पाझरू लागल्या. धाराऊला सोडून राजांना खेटून शंभूराजे सदरेच्या दगडी उंबरठ्यात उभे राहिले.