किल्ल्याचा प्रकार: गिरिदुर्ग
किल्ल्याची उंची: ६६० मीटर
चढाई श्रेणी: मधम
जिल्हा: जळगाव
महाराष्ट्रातल्या जळगाव जिल्ह्यातल्या चाळीसगांवपासून ४० किलोमीटर अंतरावर कन्हेरगड हा किल्ला आहे.इतिहासदुर्गाची उभारणी आठव्या शतकात झाली. येथे यादव सम्राट आणि त्यांच्या मांडलिकांचे राज्य होते. शके ११५०(इ.स.१२२८)मधील आषाढी अमावास्या व सूर्यग्रहण असलेल्या दिवशी पाटणादेवीचे मंदिर जनतेसाठी खुले केल्याचा उल्लेख संत जनार्दन चरित्रात आहे. या मंदिराच्या परिसरात भारतीय गणितज्ञ भास्कराचार्यांनी शून्याची संकल्पना मांडली आणि गणितशास्त्राची खऱ्या अर्थाने प्रगती सुरू झाली.चाळीसगांव हे तालुक्याचे ठिकाण मध्य रेल्वेच्या मुंबई-नासिक रोड-भुसावळ मार्गावर मनमाडनंतर येते. चाळीसगांव बसस्थानकावरून दर तासाला पाटणादेवी या १८ कि.मी वरील पर्यटनस्थळासाठी एसटी असते. पहिली एस्टी सकाळी साडेसात वाजता. बसने पाटणादेवी स्थानकाच्या दीड किमी अलीकडे महादेव मंदिर या थांब्यावर उतरावे. डाव्या हाताच्या खडकाळ पायवाटेने दहा मिनिटात मंदिर येते. मंदिराच्या मागून मळवाटेने पंधरा मिनिटे चालल्यावर एक सिमेंटमध्ये बांधलेली मेघडंबरी येते. तेथून डाव्या हाताने जाणाऱ्या पायवाटेने कन्हेरगडचा डोंगर चढायला सुरुवात करावी. वाटेत दगडी पायऱ्याही लागतात. पुढे दहा मिनिटात पायवाट उजवीकडे वळते आणि आपण नागार्जुन गुफांपाशी पोचतो. उजवीकडे वळलो नसतो तर कड्याचा कोपरा लागला असता. त्या कोपऱ्यापाशी वळल्यावर पुढे उजवीकडे वळणाऱ्या वाटेवर शृंगारचौरी लेणी आणि डावीकडे वळणाऱ्या वाटेवरचा दगडी कातळ चढला की कन्हेरगडाची माची लागते. तिथून पुढे जात राहिले की गडाच्या माथ्यावर पोचता येते.पाहण्यासारखी ठिकाणेहेमाडपंती महादेव मंदिर: उंच चौथऱ्यावर काळ्या दगडांनी बांधलेल्या ह्या पूर्वेकडे तोंड असलेल्या सुंदर मंदिराच्या चारी बाजूने अनेक मूर्ती कोरल्या आहेत. मंदिराच्या गर्भगृहाच्या दरवाज्यावर गणेशपट्टी, आणि सप्तमातृका आहेत. मंदिराचा सभामंडप आणि तेथील एक शिलालेख पहाण्यासारखा आहे. हे मंदिर भारतीय पुरातत्त्वखात्याने संरक्षित म्हणून जाहीर केले आहे.मेघडंबरीनागार्जुन गुंफा(नागार्जुन कोठी): या गुंफा इसवी सनाच्या नवव्या शतकात कोरलेल्या आहेत. येथे तीन दालने, नक्षीकाम केलेले खांब, इंद्राची प्रतिमा, महावीराची एक व अन्य तीर्थंकरांच्या मूर्ती आणि त्यांच्यावर चवरी ढाळणाऱ्या सेवकाची एक मूर्ती आहे.सीतेची न्हाणी लेणी: लेण्यांची ओवरी १८ फूट रुंदीची असून दोन्ही बाजूला साधे खांब आहेत. येथे प्रभू रामचंद्र येऊन गेले होते असे लोक मानतात.शृंगारचौरी(शृंगारचावडी) लेणी: ही अकराव्या शतकातली हिंदू पद्धतीची लेणी आहेत. लेणी पाच खांबांवर उभी असून आत काही शृंगारिक चित्रे कोरलेली आहेत.गौताळा अभयारण्य, पाटणादेवीचे चंडिका मंदिर, जवळच असलेले भास्कराचार्य निसर्ग शिक्षण केंद्र व तिथला भास्करार्यांचा उल्लेख असलेला शिलालेख. मंदिराच्या पिछाडीस दोन तासांच्या चढाईवर पितळखोरे लेणी आहेत. या लेण्यांपासून वरच्या वर कन्नडमार्गे औरंगाबादला जाता येते.इतर सोयीपाटणादेवी मंदिराच्या परिसरात रहाण्यासाठी वनखात्याची कुटिरे आणि चहा-फराळासाठी खाद्यालये आहेत. सर्व लेणी, पुरातन मंदिरे आणि आसपासची एकूणएक ठिकाणे पहायची असतील तर पाटणादेवीला दोन दिवसांचा मुक्काम करावा लागतो.
