माचीच्या निशाणचीथऱ्याजवळ राजे आणि संभाजीराजे आले. माना उठवून त्यांनी जरीपटक्याला नजरा दिल्या. मोतीलगी ओळांबल्या. राजे थोपट्यांना म्हणाले, “सिदोजी, आज आम्ही पालखीतून गड उतरणार नाही ! साऱ्यांच्या पायसोबतीने आम्ही गड उतरू. " जी." सिदोजींनी आज्ञा झेलली.
राजे-संभाजीराजे देवदर्शन करून संजीवनी माची सोडून पाली दरवाज्याची वाट तोडू लागले. देवमाशांच्या अवती-भवतीने, पाठमागाने शेकडो लहाने मासे ओढल्यागत जात असतात तशी गडमाणसे राजांच्याबरोवर चालू लागली.
पाली दरवाजा आला. दरवाज्यावरच्या नगारखान्यात गडउताराची नौबत झडू लागली. दरवाज्यात उभे राहून राजे-संभाजीराजांनी ती ऐकली. चौघड्यावर पडणाऱ्या काठीचा ठेका नेहमीसारखा एकसूर नव्हता! मध्येच कुठेतरी ठेका चुकार होत होता ! राजे दरवाज्यापार होताच नौबतवाल्यांनी हातीच्या टिपऱ्या खाली ठेवल्या आणि तेही पायऱ्या उतरू लागले.
मावळमेळ्यात राजे-संभाजीराजे राजगडाच्या पायथ्याशी आले. राजांनी किल्लेदार सुभानजींच्या हातात श्रीफळ विडा दिला. गडाकडे बघत ते म्हणाले, "किल्लेदार, माळी जैसा बगीचा राखतो तेसी गडाची निगा राखा. येतो आम्ही!" राजांनी गळ्यातील मोतीकंठा उतरून सुभानर्जीच्या हातात ठेवला..
राजांच्या पायांवर पगडीधारी डोके ठेवत लहान पोर पुटपुटावे तसा सुभानजी गद्गद् लागला. त्याला उठवून खांदाभेट देत राजे म्हणाले, "सुभानजी, सावरा, जगी जे जे प्रिय आहे त्याला एक ना एक दिवस पाठ दाखवावीच लागते.' " राजे आणि संभाजीराजे यांनी समोरच्या खड्या कातळदेवाला हात जोडून नमस्कार केले. ते बघताना भोवतीची मावळी काळजे फुटली. राजे सुरतेवर चालून गेले तेव्हा नव्हती, मिर्झा अफजलच्या भेटीसाठी गेले तेव्हा नव्हती, आग्राभेटीसाठी कूच झाले तेव्हा नव्हती पण आज आज माणसं डोळ्यांवाटे - फुटली! दाटीवाटीने पुढे येत धन्यांच्या पायांवर पगड्या ठेवू लागली.
प्रतापरावांनी जीन कसून तयार ठेवलेल्या दोन पांढऱ्याशुभ्र घोड्यांजवळ राजे-संभाजीराजे आले. राजांनी हात देत संभाजीराजांना मांड जमवून दिली. पाठोपाठ राजांनी मांड घेतली. पाठमोऱ्या झालेल्या राजे-संभाजीराजांना कल्पना नव्हती की जबान असती तर उभा राजगडच कमरेत झुकून म्हणाला असता, “धनी, धाकलं धनी, वाईच थांबतिसा! पायधूळ माथ्यावं घ्यावी म्हन्तो म्या !"
आणि आणि उडत्या गरुड पक्ष्याच्या पवित्र्यात असलेला राजगड सुवेळा आणि संजीवनी माचीचे पंख फडफडवून झेपावला असता थेट आकाशात !! - चालला! तो चक्रवर्ती संन्यासी आपल्या कैक स्मृतींचे पायठसे राजगडावर ठेवून चालला! त्याच्या जोडीने बालभुत्या चालला. आठवणींचे कितीतरी पाजळले पौत राजगडी पेटते ठेवून !
रायगड टप्प्यात आला. पायथ्याच्या पाचाड या गावठाणात आबाजीपंतांनी जिजाऊंच्यासाठी खणबंद वाडा उभा केला होता.
रायगडावर सुमूहतनि प्रवेश करण्यापूर्वी सगळ्या राजकुलाचा त्या वाड्यात मुक्काम पडला. पाचाड शिबंदीचे ठाणे होते. मडाला पडेल तो वस्तभाव पुरविण्यासाठी इथे व्यापारपेठ होती.
दुसरा दिवस उजाडला. पाचाडच्या या वाड्याच्या पैस सदरेवरून समोर रायगड दिसत होता. तळ्यातून बाहेर उठलेल्या कृष्णकमळासारखा. त्या पैस सदरेवर उभ्या राहून, मनोमन साद घालणाऱ्या रायगडाकडे जिजाऊ डोळे लहाने करून बघू लागल्या. त्यांच्या नेत्रकडा धरून कानशिलापर्यंत आक्रसलेल्या सुरकुत्या उठल्या. गड बघणाऱ्या खटाटोपात असल्याने त्यांच्या डोईचा पदरकाठ किंचितसा मागे हटला होता. त्यातून डोकावलेली त्यांची पांढरी केसवट राजांच्या नजरेतून सुटली नाही.
"मासाहेब, हा सामने दिसतो तो 'खुबलढा बुरुज !" त्यावर थेट दिसते ती मावळती माची!” राजांनी उजवी तर्जनी उठवून रोख दाखविला. शेजारी उभे असलेले संभाजीराजे तो बुरुज व माची निरखू लागले. "राजे, आमच्यासाठी हो सकता वाडा कशाला उभा केलात ?" जिजाऊ समोर बघत म्हणाल्या.
राजे गंभीर झाले. जिजाऊंच्या उजाड माथ्याकडे बघताना त्यांचा आवाज धरल्यासारखा झाला. “मासाहेब, आम्ही काय करू शकतो आपल्यासाठी ? आमचा तो वकूब नव्हे. शरीर सोलून त्याच्या मोजड्या आपल्या पायी आम्ही चढविल्या, तरी ते थिटे आहे. तुम्ही आम्हास कधी बोलला नाहीत; पण तुमच्या महालावरून जाताना आम्ही ऐकली आहे तुमच्या घशात घोटाळणारी दम्याची उसळ ! मासाहेब, तुम्हाला गडावरची गार हवा नाही झेपणार. त्यासाठी हा वाडा आहे." राजे थांबले.
संभाजीराजे राजांच्याकडे बघत राहिले.
"आम्ही समोरचा बुरुज व माची का दाखविली ध्यानी नाही आलं मासाहेब ? " राजांनी पुन्हा समोरच्या बुरुजाकडे बोट रोखत विचारले. L नाही समजलो. काही खास ?' जिजाऊंनी राजांच्या कपाळीचे शिवगंध निरखले.
"मासाहेब, तुम्ही या वाड्यात राहणार. आम्हास गडावरच राहणे भाग आहे. आपले दर्शन घेतल्याशिवाय आमच्या गळ्याखाली पाण्याचा घोटही उतरत नाही. म्हणून. म्हणून या वाड्याची बांधणी आम्ही इंदळकरला तिरकी, कोनी धरण्यास सांगितली. वरच्या त्या खूबलढा बुरुजावरच्या माचीवर आम्ही उभे राहिलो की या सदरजोत्यावर उभ्या असलेल्या आपल्या मूर्तीचे आम्हास दूरवरून का होईना दर्शन घडेल !! जग पूर्वेला
" सूर्योदय पाहते, आम्ही पश्चिमेला पाहू!'
राजे वेड्यासारखे माचीकडे बघत राहिले. डोळे पाण्याने भरून आलेल्या जिजाऊ राजांच्याकडे बघत राहिल्या. संभाजीराजांनी समोरच्या रायगडाचा उंचावा क्षणभर निरखला. पुन्हा राजांच्याकडे बघताना त्यांना वाटले- "रायगड थिटा आहे! महाराजसाहेबांच्या कमरेला बांधलेल्या घोप तेगीएवढा ! "
ठरल्या मुहूर्ताला पालख्या आणि मेणे पाचाडच्या वाड्याबाहेर पडले. पहाटेचा गारवा धरून भोई रायगडची चढण चढू लागले.
झाडाझुडपात दडलेली वाटेवरची फुलबाग आली. मेणे- पालख्या ठाण झाल्या. सामोरा आलेल्या माळ्याचा मुजरा आपलासा करीत जिजाऊ, संभाजीराजे, राणीवसा, सर्वांसह राजे बगिच्यात आले. गुलाब, कर्दळ, मोगरा, मावळशेवंती, अबोली, अनंत अशा रंगीबेरंगी फुलांचा जमाव बागेत चारी बाजूला दाटला होता. त्यांचा मेळ पडलेला मजेदार सुगंध सगळीकडे पसरला होता. राजे एका गुलाबाच्या रोपट्याजवळ थांबले.
" हा उत्तरी, मोगलाई वाण मासाहेब." असे म्हणत राजांनी एक फुलू घातलेला गुलाबकळा खुडला आणि जिजाऊंच्या हाती दिला. ते बघताना संभाजीराजांना औरंगाबादेतील शाहजाद्यांचे बोल आठवले, "गुलाब भी खूबसूरत होता है! " रिवाज म्हणून हाती घेतलेला गुलाबकळा जिजाऊंनी निरखला. कुणालाच न कळणारी अशी एक दुखरी भावछटा त्यांच्या सुरकुतल्या मुद्रेवर पसरली. त्यांना राजांना म्हणावेसे वाटले- " फुलाचा हा वाण आम्ही बघितला आहे राजे! खूप जवळून ! काटे असलेला सर्वांत देखणा वाण हाच ! "
जिजाऊंनी आपल्या हातातील गुलाबकळा तसाच संभाजीराजांच्या हातात ठेवला. जणू ते फूल जवळ असणे हा संभाजीराजांचा हक्क होता! वसा होता! हाती फूल "घेतलेल्या संभाजीराजांना बघताना जिजाऊंना मन पलटी खाऊन मागील काळात गेल्याचा भास झाला!" तेच साफ डोळे ! कपाळाची तशीच भरगच्च गादी ! "
बाग नजरेखालून घालून स्वाऱ्या पुढची चढण चढू लागल्या. 'लहान दरवाजा' हा गडाचा पहिला दगडबंद दरवाजा आला. भोई थांबले. राजे-संभाजीराजे पालखीउतार झाले. अदबीने पुढे होत आबाजीपंतांनी राजांच्या हाती श्रीफळ दिले. राजांनी गडाच्या प्रथम दरवाज्याचा उंबरठा ओलांडण्यापूर्वी श्रीफळ वाढविले. भकले दुहाती फेकून दिली. हाताला धरून त्यांनी प्रथम जिजाऊंना उंबरठा ओलांडू निला. मग ते आणि संभाजीराजे उंबरठ्यावर गेले. जिजाऊ गडाचा कमानबंद दरवाजा निरखू लागल्या! जोड कमानीचा तो भक्कम दरवाजा बघून त्या सुखदिल झाल्या.
गडचढीचा पहिला टप्पा संपला. दुसरा सुरू झाला. आता भोयांच्या कपाळी घामाची थेंबावळ उठू लागली. मध्येच थांबून ते थोप्यांवर मेणे पालख्या तोलून उभ्या उभ्या आपली भरली छातवाने सुमार करून घेऊ लागले.
अंबाकोठ्या मागे पडल्या. पहिल्या चौकीची दगडी ओवरी मागे पडली. आणि- आणि उभा रायगड हा एक वास्तुपुरुष असून तो आपला जबडा ताणून उभा आहे भास निर्माण व्हावा तो 'महादरवाजा' समोर आला.
राजांनी महादरवाज्याची पूजा बांधली. दोन भक्कम बुरुजांना धरून या दरवाज्याच्या दुहाती उंच नक्षीदार तटबंदी फिरली होती. वर नगारखान्याची व्यवस्था होती. • भोसलेमंडळ दरवाज्यापार होताना रायगडावरची पहिली नौबत झडली! राजे, जिजाऊ, संभाजीराजे यांच्यावर सोनमोहरा उधळण्यात आल्या.
आता गडाची खडी चढण सुरू झाली. राजे-संभाजीराजे पालखीउतार होऊन जिजाऊ बसलेल्या मेण्याच्या दुतर्फा झाले. हत्ती टाके मागे पडले, समोर आभाळात घुसलेले द्वादशकोनी, पाचमजली मनोरे दिसू लागले. जत्ता रायगड आपले मनोऱ्यांचे दोन्ही भक्कम हात उभवून वरच्या आभाळाला मूकपणे साद घालीत होता !
गोल घेराचा गंगासागर तलाव आला. जिजाऊंचा मेणा थांबला. एक हात राजांनी धरला आहे, दुसऱ्या हाताचा आधार संभाजीराजांनी घेतला आहे अशा थकल्या जिजाऊ गंगासागराच्या काठाशी आल्या.